Бичлэг 6- Маршил Чойбалсан

Дэлгэрэнгүй

Маршил Чойбалсан

Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө амь биеэ үл хайхран, хүнд хэцүү цагт Монголын ард түмнийг чиглүүлэгч маршил Х.Чойбалсан.

Дэлгэрэнгүй

Бичлэг 5-Хар хот

Дэлгэрэнгүй

Татарын ханлиг

Татарууд бол Дунху(Зүүн ху)нараас гаралтай. Рашид-ад Диний "Судрын чуулган" зохиолдоо татаруудыг "Долоон түмэн өрхтэй" хэмээн бичээд "Tituqliut" гэж тэмдгэлсэн байдаг. X зуунаас хятад сурвалжид татарыг Зу-бу аймгийн холбоо, Зу-бу улс гэж тэмдгэлсэн байна. МНТ-нд цгаан татар, алчи татар, дутаут татар, алухай татар, айуриут, буйруут хэмээн зургаан татарын нэр байдаг. Татар аймгуудын дунд тутукулиут гэдэг аймаг хамгийн нэр хүндтэй байлаа. 1162 оноос өмнөхөн Хамаг Монголын хаан Амбагай ургийн хэргээр очиход нь татарууд түүнийг гэндүүлэн барьж, мөн Алтан улсад хүргүүлж, модон илжигт хадуулсан.Хэрэйд, Найман аймаг шиг нэгдмэл болж, чадалгүй тарсан түүхтэй.1202 онд Чингис хааны мэдэлд оржээ.
Эх сурвалж: Монголын түүх  I-р боть

Дэлгэрэнгүй

Буган хөшөө

Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нэн чухал дурсгал бол буган хөшөө юм.Эрдамтэд буган хөшөөг гонзгой урт чулууны хажуугийн дөрвөн урт талын оройн хэсэгт нар,сар хоёроос гурван ташуу зураас, хүний нүүр бүхий дүрстэй,бугыг загварчилан дүрсэлсэн хөшөө гэж үздэг. Хөшөөний дундаж өндөр 1-4м, 20-40 см зузаан, 30-80 см өргөнтэй байдаг.Одоогийн байдлаар дэлхийн хэмжээнд 700 орчим буган хөшөө олдоод байгаагийн 550 орчим нь Монгол нутагт байна. Мөн Өвөр Байгаль нуураас 20 гаруй, Саян Алтайгаас 20, Уулын Алтайгаас 60, Казакстан, Дундад Азиас 20 орчим, Украин, Эльба гол хүртэл нийт 10 гаруй буган хөшөө олджээ. Эрдэмтэд буган хөшөөг хэлбэр төрхийн хувьд гурван төрөлд хуваан авч үздэг. 1. Монгол-Өвөр байгалийн бугын загварчилсан дүрст буган хөшөө-Манай орны Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Баянхонгор, Булган, Төв, Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Хэнтий, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн нутагт олдоод байгаа. 2. Саян-Алтай амьтдын бодит буган чулуу хөшөө-Энэ төрлийн хөшөө баруун аймгууд буюу Увс, Хөвсгөл, Ховд, Баян-Өлгий аймагт байдаг. 3.Евро-Азийэ амьтны дүрсгүй буган хөшөө-Буга болон амьтны дүрсгүй харин нар,сар, зэр зэвгийг дүрсэлсэн хөшөө. Монголын баруун аймгууд мөн Оросын Алтай, Дундад Ази, Дорнод Европ хүртэл цөөн тоотой тархсан байдаг.

Буга нь Төв Азийн нутагт ихээхэн тахин шүтэж, хүндэтгэж ирсэн учир чулуунаа үй олноор нь урлан сийлсэн бололтой.

Дэлгэрэнгүй

Бичлэг4- Монголын эзэн гүрний бусад улсууд

Дэлгэрэнгүй

Түүхэн хувьсгал-1911, 1921 онууд

1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал

Улиастайн 2000 цэрэг ба хотын ардын бослого, Сэцэн хан аймгийн бэйс Сансрайдоржийн хошууны ардын хөдөлгөөн, 1905-1907, 1910-аад онуудад Их хүрээнд гарсан лам, ардын бослого, Ард Аюушийн хөдөлгөөн зэрэг тэмцэл хөдөлгөөнүүд нь нийлэн нэгдсээр 1911 оны цагаагчин гахай жил гэхэд бүх орныг хамарсан үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал болон өрнөжээ. Монголын үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал гарах шууд шалтгаан нь монголчуудыг хүчээр хятадчилан уусгах “Шинэ засгийн” бодлого гэгчийг явуулсанд оршино. Энэхүү “Шинэ засгийн бодлого” нь Монгол нутагт хятадуудыг үй олноор нь шилжүүлэн суурьшуулах, Монголын хүн амыг хятадчилах, байгалийн баялгийг их гүрнүүдтэй нийлэн цөлмөх, Монголыг Манжийн (Хятадын) засаг захиргааны шууд нэг хэсэг, дотоод муж болгон хувиргах зэрэгт чиглэгдэж байв. 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын удирдагчид нь VIII Богд Жибзундамба хутагт, Чин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Харчин түшмэл гүн Хайсан, Сайн ноён хан Намнансүрэн нар болон тэдний хамтран зүтгэгч, төрийн зүтгэлтэн Тү шээт хан аймгийн засаг ноён Чагдаржав, Махасамади Далай Сэцэн хан Навааннэрэн, Сэцэн хан аймгийн улсад туслагч гүн засаг Намсрай, Сэцэн хан аймгийн улсад туслагч жүн ван Гомбосүрэн нар, цэргийн баатар зүтгэлтэн Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав, Шударга баатар Бавуужав, Ялгуун баатар Сумъяа, Зоригт баатар Тогтох зэрэг олон хүнийг дурдаж болно.Манжаас тусгаар болохын тулд эхлээд Хүрээнд байсан манжийн Сандо амбанг зайлуулах шаардлагатай болсон юм.2 дугаар сарын 4-д орос цэргээр хамгаалуулан Хиагтаар дамжин Монгол нутгаас гаргав.1911 оны 12 сарын 29нд Олноо Өргөгдсөн Монгол улсыг байгуулж, Богд хааныг шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжлөв. Олноо Өрөгдсөн Монгол улс яам нь 5 яамдаас бүрдэж байв. Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яам Чин ван Ханддорж/одоогийн гадаад хэргийн яам/, Цэргийн яам Эрдэнэ далай ван Гомбосүрэн/одоогийн батлан хамгаалах яам/, Сангийн яам Түшээ гүн Чагдаржав/ одоогийн сангийн яам/, Шүүх яам Эрдэнэ ван Намсрай, Дотоод явдлын яам Да лам Цэрэнчимэд /одоогийн хууль зүй, дотоод хэргийн яам/ нарын сайдтайгаар байгуулагдав. Эдгээр сайд нарын эрх мэдлийн зөрчилдөөний улмаас тэдний дээр ерөнхий сайдаар Сан ноён хан Намнансүрэнг томилжээ.

1921 оны Ардын хувьсгал

1919 онд Оросын консулын сургуулийн багш Догсомын Бодоо Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл Солийн Данзан Зүүн хүрээний нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, Д.Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйлал, феодализмыг эсэргүүцэн ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Бодоогийн холбоо тогтоосон большевик оросуудаар дамжуулан уулзсан Коминтерны хэсэг төлөөлөгчид нууц бүлгэмийнхэнд Зөвлөлт Орос улс руу очиж тусламж хүсэхийг зөвлөсөн байна. 1920 оны 6-р сарын 25-ны хурлаар Монгол Ардын Нам гэж нэрийдэж Анхны долоо Зөвлөлт Орос улс руу явахаар болжээ.1920 оны 7-р сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Далай лам Пунцагдоржийн  тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ луу буцаад иржээ.1921 оны 3-р сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилогдсон байна.1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин Хиагтыг чөлөөлөх тулааныг  хийн уг хотыг эзлэн авчээ.1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна.1911 оны хувьсгалаар Богд хааныг ширээнд нь залж шашин төрийг хослуулан бариулсан бол 1921 оны хувьсгалаар ч мөн Богд хааныг ширээнд нь залсан хэдий ч эрх мэдлийг хязгаарлан зөвхөн билэг тэмдгийн төдий буюу шашны хэргийг хамааруулсан нь шашин төрийн хэргийг тусгаарласан, илүү ардчилсан засаглал тогтоосон ач холбогдолтой болжээ. Мөн уг хувьсгалаар нийгмийн хөгжилд саад тотгор болж байсан феодализм, хамжлагат ёсыг халсан байна.1924-өөс 1989 хүртэлх социалист засаглалын он жилүүдэд Ардын хувьсгалыг социалист хувьсгал хэмээн гуйвуулан тунхаглаж байжээ. 1924 оноос Чойбалсан тэргүүтэй зарим төр засгийн удирдагчид Коминтерны тусламжтайгаар засгийн эрх мэдлийн булаан авч Бодоо, Данзан, Чагдаржав зэрэг Ардын хувьсгалын удирдагчдыг улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдүүлэн цаазаар аван зайлуулснаар Монгол улсын нийгмийн хөгжлийн чиг хандлагад социализмыг баримтлах болжээ.

Дэлгэрэнгүй

Хатанбаатар Магсаржав

Сандагдоржийн Магсаржав 1878онд хуучинаар Сайн ноён хан аймаг одоогийн Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт мэндэлжээ. Тэрээр 11н насандаа сайн ноён аймгийн хошуу ноён Ганжуржав гүнд шавь орон бичиг үсэг заалгаж, 25н нас хүртлээ шавь суусан байна. 1905 оны 7 сард язгууртны зэрэг залган Магсаржавыг Ховд дахь амбан яамны дэргэд хугацаалан суулгах Халхын жасаанд тохоон томилжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо зарласны дараагаар шинэ байгуулагдсан засгийн газраас амбаныг зайлан явах шаардлагыг Магсаржав амбан ноёнд дамжуулсан боловч гарч явахаас татгалзсан байна. 1912 оны зун Баруун хязгаарыг төвшитгөн тогтоох сайдад Баргын Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн хамтаар томилогдон, Ховдыг дайран эзлэх ажиллагааг шууд удирдаж, Манж, Хятадуудыг буулгаж авчээ.Манжаас тусгаарлах Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд Ховдыг чөлөөлсөн гарамгай гавьяаг нь үнэлэн Богд хаант Монгол улсын Засгийн газраас Магсаржавыг үе улиран залгамжлах Хатанбаатар ван цолоор шагнажээ. Чингис хааны удмын сурвалжит цэргийн жажин юм. 1919 онд Хятадын бяцхан Сюй Шү Жан Монголын  автономитыг унагасан ба 1920 оны дундуур Магсаржавыг нууц бүлгэмийнхэнтэй хэлхээ холбоотой хэмээн сэжиглэж баривчилжээ.1922 онд ердийн цэргийн яамны сайдаар тохион томилогдож, Д.Сүхбаатар Магсаржавыг өөрийн биеэр даалт гаргаж МАХН-ын гишүүнд орлогчийн хугацаа дамжуулахгүйгээр шууд элсүүлэн авчээ.Түүнийг 1922 онд ЗХУ-ын засгийн газраас Байлдааны гавъяаны улаан тугийн одон, 1924 онд Ардын Засгийн Газраас Ардын хэмээх эрхэм цолыг олгожээ. Ардын Хатанбаатар Магсаржавын алдар гавъяаг нь мөнхжүүлэх зорилгоор Булган аймгийн төв Дуулгат бунханыг байгуулж шарилыг нь шилжүүлэн бунхалсан байна.

1998 онд Монгол Улсын Засгийн Газрын 39-р тогтоолоор Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын дунд сургуулийг Ардын Хатанбаатар С.Магсаржавын нэрэмжит сургууль болгосон байна.

Дэлгэрэнгүй

Бичлэг 3-Хатанбаатар Магсаржав

Дэлгэрэнгүй

Галдан Бошгит

Цорос аймгийн тэргүүн Эрдэнэбаатар хэмээгдэгч Хотогчин хунтайжын зургадугаар хөвгүүн болон мэндэлжээ.Тэрээр 7 настайдаа Лхас хотноо V Далай лам, Ванчин Богд нарын дэргэд шавилан суух болжээ. Галдан Төвдөд 20 жил шавилан сууж шашны эрдэмд гүнээ нэвтэрсэн нэгэн байжээ. Энэ үед Монголд бурханы шашин ид дэлгэрч байсан бөгөөд үүнээс өмнө Монголчууд Тэнгэрээ шүтлэгтай байлаа. Эрдэнэбаатар хунтайжийн тавдугаар хөвгүүн Сэнгэ хунтайж аавынхаа хан орыг залгамжилсан боловч эцэг нэг, эх ондоо ах нарынхаа гарт хөнөөгджээ.Галдан бошигт Ойрадад ирээд Цорос аймгийн хан ор сууж, ахынхаа хатан байсан, тухайн үедээ Ойрадын дөрвөн түмнийг зонхилж асан Хошууд аймгийн тэргүүн Очирт цэцэн ханы охин Ануг хатан болгож, тархай бутархай байсан баруун Монголыг нэгтгэн Зүүнгарын хаант улсыг байгуулж хаан нь болсон билээ. Тэрээр зөвхөн баруун Монголыг төдийгүй хамаг Монголыг нэгтгэн хүчирхэг, нэгдсэн улсыг байгуулах хэтийн зорилготой байлаа.Манж Чин Улсад дагаар орсон Халхын ноёдтой хийсэн тэмцэл нь Галдан бошигтын армийг одоогийн Налайх дүүргийн нутаг Зуун модонд авчирсан юм. Энх-Амгалангийн гурван гарын их цэрэгтэй хийсэн сүүлчийн тулаандаа Галдан хаан Ану хатнаа, цэрэг армийнхаа ихэнхийг алдаад баруун тийш дутаажээ. Туулын хөвөөнд болсон энэ тулалдаанд Галдангийн 30000, Энх-Амгалангийн Манж, Монгол нийлсэн 50000 цэрэг оролцсон хэмээн Баабар бичсэн нь бий. Энэ бол 1696 он билээ. Ялагдсан Галдан баруун зүг дутаахад Энх-Амгалан эцсийг нь үзэхээр араас нь зогсоо чөлөөгүй нэхэв. Галдан бошигт хааныг Халхад дайтаж явах хооронд Зүүнгарт Сэнгэ ханы хүү Цэвээнравдан төрийн эргэлт хийн хаан ор суужээ. Үүнийг Манж Чин Улс, Орос дэмжсэн байдаг. Ингэснээр Галдан хоёр галын дунд ганцаардаж, ямар ч хүч чадалгүй болсон юм. Амьдралынхаа сүүлчийн жил орчмын хугацааг зугтан дутаах байдалтай явж өнгөрүүлсэн Бошигт хаан 1697 онд хор уун амиа егүүтгэсэн юм. Тэрээр дайсан этгээдүүддээ үүрд баригдаагүй билээ. Галдан бошигт нэгэнтээ цээж дэлдэн байж: "Хайран газар нутаг минь харийнхны хөлд дарагдах вий. Хамаг монгол түмэн минь хагаралдан бутарч зовох буй. Миний нутгийн газар шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг" гэж хэлсэн домогтой.Манж Чин Улсад дагаар орсон Халхын ноёдтой хийсэн тэмцэл нь Галдан бошигтын армийг одоогийн Налайх дүүргийн нутаг Зуун модонд авчирсан юм. Энх-Амгалангийн гурван гарын их цэрэгтэй хийсэн сүүлчийн тулаандаа Галдан хаан Ану хатнаа, цэрэг армийнхаа ихэнхийг алдаад баруун тийш дутаажээ. Туулын хөвөөнд болсон энэ тулалдаанд Галдангийн 30000, Энх-Амгалангийн Манж, Монгол нийлсэн 50000 цэрэг оролцсон хэмээн Баабар бичсэн нь бий. Энэ бол 1696 он билээ. Ялагдсан Галдан баруун зүг дутаахад Энх-Амгалан эцсийг нь үзэхээр араас нь зогсоо чөлөөгүй нэхэв. Галдан бошигт хааныг Халхад дайтаж явах хооронд Зүүнгарт Сэнгэ ханы хүү Цэвээнравдан төрийн эргэлт хийн хаан ор суужээ. Үүнийг Манж Чин Улс, Орос дэмжсэн байдаг. Ингэснээр Галдан хоёр галын дунд ганцаардаж, ямар ч хүч чадалгүй болсон юм. Амьдралынхаа сүүлчийн жил орчмын хугацааг зугтан дутаах байдалтай явж өнгөрүүлсэн Бошигт хаан 1697 онд хор уун амиа егүүтгэсэн юм. Тэрээр дайсан этгээдүүддээ үүрд баригдаагүй билээ.

Дэлгэрэнгүй

Халх Монгол Манжид эзлэгдэв

Манж Өвөр Монголыг 1636 онд бүрэн эрхшээлдээ оруулаад, дараагийн эзлэх алхмаа Халх Монголын зүг хандуулав. Халхыг Түшээт хан Гомбодорж, сэцэн хан Шолой, засагт хан Субадай нар захирч байжээ. Лигдэн хаан, Халхын ноёд нар Манжийн төрийн талаар нэгдмэл бодолтой байсангүй. Халхын ноёд дундаас Лигдэн хааны Манжийн эсрэг тэмцлийг Цогт хунтайж(1581-1637) дэмжиж байлаа. XVIII зууны II хасгаас Халхын дотоод байдал улам хурцдав. Энэ нь Манжийн хувьд тун тааламжтай зүйл болж, 1688 оны 9-н сард Ар Элстэй гэдэг газар болсон чуулганаар Халхын асуудлаар хуралдаж улмаар Манж Чин улсыг түшин дагах шийдвэр гаргав. Манжийн Энх-Амгалан хаан 1691оны 5сард Долнуурт Халхын 550-иад ноёд, Өвөр Монголын 49 хошууны нөлөө бүхий ноёдыг оролцуулан чуулган зохион байгууллаа. Уг чуулганаар Халх Монголчууд Манжийн эрхшээлд оржээ.

Манжийг эсэргүүцсэн Монголчуудын тэмцэл

1755 онд Зүүн гарын хаант улс Манж Чин улсад эзлэгдсэнээр Монголын тусгаар тогтнол бүр мөсөн алагдав. Ойрадын Амарсанаа, Халхын(Хотгойдын) Чингүнжав нар Монголчуудыг тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцэхийг уриалан, 1755-1758 онуудад Манжийн эсрэг тэмцэв. 1755оны 9 сарын 24-нд Амарсанаа шадар 300 цэргээ удирдан, Өрөнгө голд ирээд бослого гаргажээ. 1756 оны 6сарын үед Манжийн их цэрэгт тушаал хүлээн үүрэг гүйцэтгэж байсан Хотгойдын шадар ван Чингүнжав дайны талбарыг орхин бослого эхлүүлэв. Мөн энэ оны 11 сард хэдэн мянган цэрэг Чингүнжавын өрнүүлсэн зэвсэгт бослогыг дарах зориолгоор дайрав. Манжийн их цэрэгт цохигдон Орос руу зугжээ. 1757 оны эхээр Чингүнжав Манжийн цэрэгт баригдав. Түүнийг гэр бүлийхэн хамт 1757 оны 3 сарын 11нд хэрцгийгээр цаазласан байна_ 1757 оны 6 сарын 30-нд Шарбэл гэдэг газар Амарсанаа болон Манжийн их цэргийн жанжин Халхын Цэнгүнжав нарын хооронд шийдвэрлэх тулалдаан болж, Амарсанаа цөөн цэргийн хамтаар ЗХУ-руу зугтан оджээ. Амарсанаа, Чингүнжав нар Монголын тусгаар тогтнолын төлөө амь биеэ үл хайхран, тууштай тэмцсэн баатарлаг цэргийн жанжид билээ.
 Эх сурвалж: Монголын түүх  I-р боть

Дэлгэрэнгүй

Улс төрийн бутралын үе (Бага хаадын үе)

 Монголд XIV-XVII зууны үед улс төрийн бутрал явагдаж, 300 гаруй жил үргэжилжээ. Тэр үед Монголчууд дорно дахин Хянганы нуруунаас өрнө зүгт Тэнгэр уул, умар зүг Эрчис, Енисейн өмнө зүг Цагаан хэрэм хүртэлх өргөн уудам газар нутагтаа төвлөрөн суув. 1368-1634 он хүртэл улсын төрийг 22 хаан барьсанаас энэ үеийг "Улс төрийн бутралын үе буюу Бага хаадын үе" гэж нэрлэдэг болжээ. Монголчууд улс төрийн бутралын үед Баруун, Зүүн гэж үндсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, Зүүн Монгол дотроо ар, өвөр Монгол хэсэгт хуваагдав. Зүүн Монголын 13 отгийн өврийн 5 отог нь бие даах болсноор Өвөрмонгол, арын 7 отог Халх Монгол хэмээн нэрлэх боллоо. XV зууны үеэс хувийн өмч, хамжлага болох отог ба түмэн хэмээх зохион байгуулалтанд оржээ. Энэ үед цэргийн чухал явдлуудыг Тогоон тайш, хүү Эсэн тайш нар удирдан шийдэж байв. 1454 онд Эсэн тайш бүх Монголын "Их хаан"-аар өөрийгөө өргөмжилөв. Монгол нутагт Ойрадын хүчирхэг улс тогтож, "Дөчин дөрвөн хоёр" нэгдэх байдалтай боловч 1455 онд дотоодын дайн самуун болж, Эсэн тайш алагджээ. Тайш хэмээх цолыг Чингис хааны бус угсааныханд олгодог цол юм. Нэгдмэл байдал түр сэргэв Мандухай сэцэн хатан 1466 онд Батмөнхийг (1466-1517) долоон настай байхад алтан ургийн зарим ноёдын дэмжлэгтэйгээр хаан ширээнд залав.Энэ үеийн сурвалж бичигт "Гар газар, хөл хөсөр" тайван байсан үе хэмээн тэмдэглэдэг. Батмөнх даян хаан хан хөвгүүддээ эзэмшил нутаг хувааж өгснөөр түүний ач нарын үеэс Халх дотроо Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт хан хэмээн гурван аймаг, долоон хошуу болон хуваагджээ. Монголын улс төрийн нэгдлийг сэргээх оролдлого хийсэн хүн бол Түмэн засагт хаан(1558-1593).Баруун, зүүн ноёдыг оролцуулан "Төв засгийн газрыг" байгуулсан байна. Түүний гол зорилго нь баруун, зүүн Монголыг нэгтгэх байв. Үүнээс үүдэн засагт хаан хэмээн алдаршжээ.

Дэлгэрэнгүй

Хаадын төр барьсан он

                   Монголын их хаадын төр барьсан он тоолол
1. Чингис хаан (1206-1227)  оны хооронд 21 жил хаан суув.
2. Өгөдэй хаан (1229-1241) оны хооронд 12  жил хаан суув.
3. Гүюг хаан (1246-1248) оны хооронд 2  жил хаан суув.
4. Мөнх хаан (1251-1259) оны хооронд 8  жил хаан суув.
5. Хубилай хаан (1260-1294) оны хооронд 34 жил хаан суув.
                    Монголын бага хаадын төр барьсан он тоолол
6. Төмөр (1294-1307) оны хооронд 13  жил хаан суув.
7. Хайсан (1307-1311)     оны хооронд  4  жил хаан суув.
8. Аюурбарбада  (1311-1320) оны хооронд  9 жил хаан суув.
9.Шадбал (1320-1323) оны хооронд  3 жил хаан суув.
10 .Есөнтөмөр (1323-1328) оны хооронд 5 жил хаан суув.
11 .Асугив (1328-1328 )  оны хооронд  нэг сар хаан суув.
12 .Хүслэн ( 1329-1329) оны хооронд 8 сар хаан суув.
13.Төвтөмөр (1329-1332 ) оны хооронд  3 жил хаан суув.
14 .Ринчинбал (1332-1332 ) оны хооронд  20 өдөр хаан суув.
15 .Тогоонтөмөр (1333-1370)  оны хооронд  37 жил хаан суув.
16. Аюушрида (1370-1378)оны хооронд  8 жил хаан суув.
17 .Төгстөмөр  ( 1378-1388) оны хооронд  10 жил хаан суув.
18 .Энхзоригт (1389-1392) оны хооронд 3 жил хаан суув.
19.  Элбэг  (1393-1399) оны хооронд 7 жил хаан суув.
20. Гүнтөмөр  (1400-1402) оны хооронд  2 жил хаан суув.
21 .Өлзийтөмөр ( 1403-1410 ) оны хооронд  7 жил хаан суув.
22 .Дэлбэг ( 1411-1415) оны хооронд  4 жил хаан суув.
23. Эсэн (1415-1425  ) оны хооронд 10 жил хаан суув.
24. Адай (1426-1438 )  оны хооронд 12 жил хаан суув.
25 .Тайсун (1439-1452) оны хооронд  13 жил хаан суув.
26 .Эсэн тайш (1452-145)оны хооронд 3 жил хаан суув.
27.Маркус (1455-1456) оны хооронд 1 жил хаан суув.
28.Молон (1453-146) оны хооронд  9 жил хаан суув.
29. Мандуул (1463-1467) оны хооронд  4 жил хаан суув.
30.Батмөнх ( 1470-1504) оны хооронд 34 жил хаан суув.
31.Бодь-алаг ( 1505-1547   )оны хооронд  42 жил хаан суув.
32. Дарайсун Гүдэн (1548-1557) оны хооронд 10 жил хаан суув.
33 .Түмэн засагт (1558-1592) оны хооронд 34 жил хаан суув.
34 .Буян (1593-1603) оны хооронд 10 жил хаан суув.
35 .Лигдэн (1604-1634) оны хооронд  30 жил хаан суув.

Боржигин овогт түүх зэрэг олон монгол сурвалжид 34 хаан суусан гэж тэмдэглэсэн байдаг. Энэ нь ойрад хүн хаан суусан учир Эсэн тайшийг хасдаг. Угтаа бол 35 хаан суусан нь байна. Түүхэнд Тулуй 1227-1229 он хүртэл 2 жил, Дөргэнэ хатан  1242-1445 он хүртэл 3 жил, Гүдэн 1248-1249 он хүртэл 1 жил, Хаймиш хатан 1249-1251 он хүртэл 2 жил, Төвтөмөр 1328-1329 он хүртэл 4 сар тус тус төр хамаарсан. Хаан суусангүй. Бага хаад хэмээн нэрийн учир хэдхэн сар төр барьж, удалгүй нас нөгчидөг байсантай холбоотой.

Дэлгэрэнгүй

Монгол хатад PPT

Дэлгэрэнгүй

Онцлох он тоолол

Дэлгэрэнгүй

Тулуйн хатан Сорхугтани бэхи

1203 онд Чингис хаан Хэрэйд аймгийг эзлэн авахдаа Тоорилын дүү Жаха Хамбугийн бага охин Сорхугтани бэхийг отгон хүү Тулуйдаа хатан болгон өгчээ.  Сорхугтани бэхийн Христийн шашин шүтдэг байсан бөгөөд бүх шашин их хүндэтгэлтэй ханддаг байлаа. 1216 онд Чингис хааны зарлигаар Хөх Төрөмэс буюу Хөх хана гэдэг газар Чингис ухааны хүрээ их сургуулийг байгуулж, Долоодой мэргэн, Чуу мэргэн, Тататунга зэрэг мэргэдийг багш болгон залсан түүхтэй ажээ. “Хөх Монголын Тулуйг 38 насандаа тэнгэрт халихад хатан Сорхугтани бэхийг Өгөдэйн хүү Гүюг ивээлдээ авахыг хүсэхэд хатан ёсыг бодож, хан хөвгүүдийнхээ ирээлүйн төлөө татгалзсан хариуг элчээр илгээн, үр хүүхдүүддээ номын сургаалыг айлтган журамт бүсгүйн ёсыг дагасан түүхтэй. Түүний хөвгүүд хожим нь их хаадын үргэжилэл болсон.  

1225-1252 он хүртэл үндсэндээ 27 жил Сорхугтани хатан Мөнх хааныг удирдан, их хуралдайг тэргүүлж иржээ. Түүнийг их гүрний ухаан төгс бэхи хэмээн Чинги хаан ихэд хүндэтгэн, Бөртэ үжин бусад бэр охидоос илүү ихээр тэтгэн урамшуулдаг байсан тухай сурвалж бичигт дурдсан байдаг. Мөнх -их Монголын улсын их хаан, Хубилай- Юан гүрнийг үндэслэгч, Хүлэгү-Ил хаант улсын хаан, уугуул эх нутгаа эзлэн суусан –Аригбөх нарыг  гарын ганзаганд,хөлийн дөрөөнд хүргэж, хан хөвгүүдээрээ дамжуулан улс гэрийг засах, дотоод хэргийг шийдвэрлэж, хатан ухааныхаа хэргийг гүйцэтгэж иржээ. 
Эх сурвалж: Б.Сарантуяа "Сорхугтани бэхи" роман

Дэлгэрэнгүй

Түүхийн ном

Дэлгэрэнгүй

Юан гүрэн

Чингис хааны хан хөвгүүдийн байгуулсан улсуудыг Монголын эзэнт гүрний үе гэж нэрийддэг.

Монголын Юан улс

Мөнх хаан 1259 онд байлдаж яваад таалал төгссөн нь хаан ширээний төлөөх тэмцэл өрнөхөд хүрэв. Мөнх хааныг таалал төгсөний алтан ургийн зарим ноёд Хархорумд хуралдай зарлан, Аригбөхийг хаанд өргөмжлөв. Гэтэл Хубилай 1260 онд Кайпин хотноо биеэ хаанд өргөмжлөв. Ингээд Хубилай дүү Аригбөхтэйгээ(Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хүүхдүүд) хаан ширээ булаалцалдан байлдан ялж, 1264 оноос Их Монгол улсын хаан сууж, оны цолыг Жи-Юан гэж нэрлэжээ. 1267 оноос Бээжингийн зүүн хойно шинэ хот бариулж Ханбалиг(хааны хот) буюу Дайду(Их нийслэл) хэмээн нэрлээд, 1271оноос улсын нэрийг Юан хэмээжээ. Дайду хот нь 11-г хаалгатай, хааны ордноос гадна одон судлах төв, сүм дуган зэрэг байгууламжтай.Хуучин нислэл Хархорумыг “Давааны арын Монгол”, “Хархорум муж” гэж нэрлэсэн байна. Хубилай Хятад түшмэдийн нөлөөнд орж улмаар Алтан ордны улс, Цагадайн улс, Өгөдэйн хаант улсууд ерөнхийдөө бие даасан байдалтай оршин тогтнож байлаа. Хубилай 1261-1271 он хүртэл11 жил Монголын эзэнт гүрнийг жолоодов.

Юан улсын засаг захиргааны зохион байгуулалт

Эзэнт гүрний төрийн бүх хэргийг Хубилай хааны мэдэлд төвлөрч байв. Мөн Юан улс нь Алтан ордны улс, Ил хаад, Цагадайн улсыг захирч байжээ. Юан улс гурван үндсэн яамтай бөгөөд төрийн дээд байгуулга нь Жүн шү шэн хэмээх дотоод бичгийн яам юм. Энэ яам дотроо түшмэлийн, сангийн, ёслолын яам,цэргийн, шүүх, үйлдвэрлэх зургаан яамтай.  Нууц бүлгийн яам нь цэрэг, гадаад харилцааны хоёр яамтай. Дэвшүүлэх, бууруулах яам нь түшмэлийг томилох, хянах үүрэгтэй. Хубилайгаас Тогоонтөмөр хүртлэх Монгол хаад нь 1368 он хүртэл хаан суусан.

Дэлгэрэнгүй

Хүннү гүрэн

Хүрэл төмөр зэвсгийн үеэс 24 аймгийг нэгтгэн Түмэн шаньюйгийн хүү Модун хаан болж, бүх аймгийг нэгтгэн захирч МЭӨ 209 онд Хүннү гүрнийг байгуулсан. Хүннүгийн нийслэл Луу хот нь Монголын орны төв хэсэг Хангайн нуруу, Орхоны хөндийд буюу Хархорум хотын ойролцоо байрлаж байжээ. МЭӨ 318 онд Хятадын сурвалжидтэмдэглэн ирсэн. ОХУ-ын эрдмэтэн судлаачид “ Хүннү нар бол Монголчууд” хэмээн үздэг. Дүнхү аймгийн холбооны зонхилогч Модунд элч илгээж Түмэн шаньюйн хэрэглэж байсан, өдөрт мянган ли газар давхиж чаддаг хурдан хүлэг морийг авахыг хүсэв. Хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа Модунд дахиж элч илгээж, хатнуудынхаа аль нэгийг найр тавьж өгмүү хэмээн өдөөн хатгажээ. Шаньюйн зөвлөхүүд маш хилэгнэж, Дүнхү нар хэрээс хэтэрч байна, шууд дайрн зарлавал зохино хэмээн зөвлөжээ. Модун Хүннү улсын хүчин чадал жигдэрч, дайны бэлтгэл арай хангагдаагүй хэмээн үзээд, хайртай хатнаа Дүнхү нарт бэлэг илгээв. Хүннүгийн нутгийн өмнөд хязгаарын цөл говийн хужир марз болсон газрыг Дүнхү нар өөрийн эзэмшил газар болгон өгөхийг хүсэж, элч илгээв. Модун шаньюй маш их хилэгнэж, “Газар бол улсын үндэс суурь мөн билээ. Түүнийг бусдад өгч яаж болох билээ?” гээд Дүнхү нарыг санаандгүй байхад нь довтлон дайрчээ. Модун шаньюй 35 жил төрийн эрхийг удирдан жолоодож, МЭӨ 174 онд нас нөгчив.

 Байгаль нуруунаас Цагаан хэрэм, Хянганы нуруунаас зүүн тйим Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам газар нутгийг эзлэн оршин тогтнож, хамгийн хүчирхэг анхны төрт улс болсон. Хүннүгийн  хүн амын үндсэн хэсэг нь монгол удмыхан бөгөөд Манж, Түрэг зэрэг бусад угсааны аймгууд харъяалагдаж байв. Хүннүгийн жирийн иргэдийн болон язгууртны булш 50 орчим газраас 3000 гаруй олдсон байдаг. Төр улс байгуулагдсаны дараа бүх зүйл нийтийн өмчийн байдалтай болсон. Нийгмийн байгууллын үндсэн суурь нь билчээрийн газар, мал сүрэг байжээ.

Хүннүгийн засаг захиргаа

Хүннү гүрний үеэс түшмэл цол нэмэгдсэн түүхтэй. Газар нутгаа үндсэн гурван хэсэгт хуваадаг. Төв хэсгийг шаньюй, баруун, зүүн хэсгийг ван захирдаг байжээ. Хааны ор залгах хүү зүүн сэцэн ван болдог уламжилалтай. 4-н эвэрт ван(баруун зүүн сэцэн ван, зүүн баруун сэцэн ван), 6-н эвэрт ван (зүүн баруун дунху, зүүн баруун их жанжин, зүүн баруун дүвээ) зэрэг цолтой. Эвэрт ван цол нь том албан тушаалтанууд малгайдаа эвэр зүүдэг. Үүнийг судлаачид тотем буюу амьтан шүтэх үзэлтэй холбон тайлбарладаг. 24-н аймгийн дарга нарыг түмтийн дарга гэж нэрлэдэг. Түмт тус бүр 1000, 100, 10-т болон хуваана. Энэ засаг захиргааны хувирлалт XIII-зуун хүртэл үргэжилсэн.

Аж ахуй, нийгмийн зохион байгуулалт

Хүннү гүрэн нь овог аймгийн байгуулал бүрэн задраагүй байх үед анги давхраа байгаагүй. Хүн амын тоо хэд байсан нь тодорхойгүй боловч зарим эрдэмтэд 3-4 зуун мянгаас хэтрээгүй гэж үздэг. Эдийн засгийн гол салбар нь нүүдлийн мал аж ахуй байсан, тэхдээ бүс нутаг бүхэнд ялгаатай байжээ. Ар Монголын нутагт адуу, хонь, ямаа, үхэр, тэмээ таван хошуу мал маллаж, говийн өмнөх хэсгээр Өвөр Монголын нутагт таван хошуу малаас гадна илжиг, луус байсан байна. Мал ба ангийн махыг чанаж, хайрч иддэг бөгөөд гурил, будаатай хольж зооглодог байсан талаар сурвалж бичигт тэмдэглэсэн байдаг. Хятадын түүхч Сыма Цянь Хүннүгийн малын тухай: “Тэдний малын олонхи нь адуу, үхэр, хонь, ямаа юм. Этгээд мал гэвэл тэмээ, сарлаг, илжиг, луус, таоси.” хэмээн бичжээ. Хятад сурвалжуудын дотор Хүннүгийн тариалангийн тухай “Будаа нь ургасан ургаагүй царцаа хорхойд идүүлчихсэн гэх зэргээр дурьдсан байна”. Тэр нь хүйтэн үед ургадаг “Амуу” будаа гэж олон судлаачид үздэг.

Алба татвар ба хууль цааз

Татвар бол төрийн оршин нэг үндэс болмой. Хятадын Хан, Цин, Вэй зэрэг улсууд Хүннүд жил бүр татвар өгч, зарим үед Хүннүчүүд алба өгдөг байжээ. Хан улс 50 жилийн турш алба татвар өгч, шаазан эдлэл, торго зэргээр гувчуур өгдөг байсныг сурвалж бичигт тэмдгэлжээ. Хүн ардыг эмх журамтай, нарийн зохион байгуулалтай байлгах зорилгоор хэв хуулийг хэрэгжүүлдэг байсан. Онц ноцтой хэрэг үйлдвэл цаазаар авах, хөнгөн хэрэгтэнг төмөр болон ваарны үйлдвэрт ажиллуулдаг, хар гэрт 10 хоног байлгах үүнээс илүү хоног хар гэрт байлгаж болохгүй гэсэн заалтууд байдаг байна.

Хүннү гүрэн задран хуваагдсан нь

МЭ 48оны үед өмнөд, хойд Хүннү гэж хуваагдсан байна. Хойд Хүннү нь бие даасан Хүннү улс болж, Нанхиад түших болсон өмнөд Хүннүчүүд уусч харьшилж алга болжээ.

Хүннүгийн үеийн соёл

Хүннү нар тэнгэр шүтлэг бүхий бөө мөргөлтэй улс гүрэн байв. Тэнгэрийн хүү хэмээн шаньюй хаан өглөө ургах наранд, орой саранд мөргөдөг ажээ. Билгийн улирлын нэгдүгээр сар буюу цагаан сарын үеэс ихэс дээдэс, аймгийн зонхилогч нар Луу хот дахь шаньюйн өргөөнд цуглаж, мөргөл үйлдэн, төрийн бодлого ярилцдаг уламжилалтай байжээ. Хүннү нар арамей нарын бичгийг өөрийн хэл ярианд нэн тохируулан руни бичигийг хэрэглэж байв. Цаг тооны хувьд 365 хоног, дөрвөн улирал, 12 сартай бөгөөд эрийн гурван наадам, цагаан сарын баярыг өргөн дэлгэр тэмдгэлдэг байсан тухай эртний сурвалжид тэмдгэлэн үлдээсэн байдаг.

Хүннүгийн хэл хуур (Төв аймгийн Алтанбулаг сум, Морин толгой)

Хүннүгийн үеийн ширдэг (Төв аймгийн Батсүмбэр сум, Ноён уул)

Дэлгэрэнгүй